Elfejn u ħmistax

X’nista’ ngħid fuqek ja elfejn u ħmistax?

L-ewwel ħaġa li niftakar fik mhux fejn kont meta daqqew l-aħħar tokki tal-2014 u dħalt inti.  Jiena dak il-ħin kont f’soddti, b‘qalbi ttektek bl-istess mod kajman tal-arloġġ.  Dan l-aħħar, fi ljieli bħal dawn sirt napprezza wisq il-wens ta’ dari u tiegħi nnifsi.

L-ewwel ħaġa li niftakar mill-elfejn u ħmistax hi għodwa fl-ewwel Ħadd tagħha fejn is-sema kien griż u r-riħ jonfoħ bl-istess determinazzjoni ta’ anzjan li għalaq mitt sena u għandu mitt xemgħa quddiemu.  Kont liebes is-soltu xorz iswed u flokk taċ-ċingi ċelest.  Xahar qabel kont għamilt l-aħjar ħin tiegħi f’Birkirkara imma dakinhar mal-kosta ta’ Buġibba ma kontx hemm.  Ir-riħ ħallejtu jeħodni daqs li kieku kont ħamiema xwejħa tipprova ttir, minkejja li saqajja kienu mal-art u mhux suppost ġejt affetwat daqshekk.  Il-ġurnata ta’ qabel, wara ħafna somom u niċċekja ‘l hinn u ‘l hawn kont aċċettajt li aħjar ma mmur xejn il-Perú, u dik il-għodwa ħassejtni mirbuħ.  L-għaxar kilometri ta’ dakinhar dehru għolja waħda tal-Magħtab u domt ħafna aktar mis-soltu biex neħlishom.

Imma u mbgħad l-affarijiet tranġaw. 

Skoprejt lil José Saramago, lil Hisham Matar u dak li darba deher vjaġġ fejn id-destinazzjoni qisu orizzont li timxi kemm timxi jibqa’ ‘l bogħod issa beda jħoss ix-xemx fuqu, u f’ġimgħa f’April Sharon u l-Kunjata sar ktieb stampat li stajt naqbad b’idejn imriegħda, rrealizzajt li rġiel jeżistu tassew, iltqajt ma’ min kien saħħarni, u għal darba f’St James Cavalier, il-Belt ma kontx biss parti minn udjenza.

Il-vjaġġi ma kienux biss metaforiċi.  Għal xi żmien f’Ġunju terraqt biss bejn raħal u ieħor fi Spanja f’ partijiet tal-imsejjaħ Camino de Santiago u dik li kellha tkun btala ċkejkna saret appuntament miegħi nnifsi biex minn żmien għal żmien, jien u t-triqat tal-kampanja Spanjola nitwaħħdu flimkien u nħalli kollox iħabbat warajja.

F’ġurnata minnhom fil-kaxxa tal-ittre sibt invit li mlieni ferħ u Inizjamed u l-Festival Mediterranju tal-Letteratura ma baqawx għaqda u avveniment li nammira mill-bogħod imma għaqda u avveniment li nista’ ntihom il-ftit tiegħi.

Tlajt tarġa fejn inqatta’ tmien siegħat kuljum, ħriġt mill-qoxra li kont rabbejt u kif rajna mill-Brikkuni f’dik il-lejla intimà fit-Teatru Manoel, il-bidla sabiħa ħafna u kultant tkun qed tibża’ mill-babaw li jeżisti daqs kemm eżistew imperi li riedu lill-kolonji tagħhom aħjar minnhom.

Bħal qabel qomt fuq saqajja ħafna qabel titħajjar tittewweb ix-xemx u ġrejt f’toroq meta l-parti l-kbira tal-karozzi jkunu għadhom fil-garaxxijiet jew ipparkjati mal-ġenb flok idaħħnu fit-toroq.

Komplejt inħossni kuntent inkun parti mill-Integra, u kull nhar ta’ Tlieta filgħaxija tajt ftit minn ilsieni u rċivejt ħafna mingħand min iċ-ċirkostanzi jew il-ħolm tiegħu bagħtuh fuq din il-blata, wara li baħħar fuq dgħajsa mingħajr kaptan mitluqa għal riħha.  F’mumenti, ħassejtni l-istramb jew il-Ġaħan tar-raħal, qed niġġieled ġlieda mitlufa, għajnejja mhux f’wiċċi, għax kull min jaqbad dgħajsa qed jagħmel hekk biex jerda’ mit-taxxi ta’ fejn sejjer, jew biex wara jumejn hemm jibda jispara lejn kull min hu ta’ rieda tajba.  U li s-Sudaniżi wara jumejn l-Awstralja mingħajr qatt ma ħadmu jilbsu Prada biss.

L-elfejn u sittax se ġġib aktar mistoqsijiet.  Se ġġib aktar tweġibiet u esperjenzi.  Il-Perú issa m’għadux ‘il bogħod u għandi data għal miegħu.  Il-Camino de Santiago se jitkompla.

U fl-ewwel Ħadd, se nkun liebes l-istess xorz iswed u flokk taċ-ċingi blu, u filgħaxija mmur għal kunċert u ftit poeżija li mhix kapriċċ imma bżonn.

Greċja

Fi Plaka, ftit wara li qabżu nofsinhar, mixja ‘l bogħod mill-Akropolis, ix-xemx qed ittektek bil-mod qisha qed tisfida lil Novembru, u t-taverni jidhru għandhom erba’ min-nies mhux ħażin. 

Hemm turist ġinġer miexi ma’ martu, u smajtu jgħidilha, ‘kollox l-istess baqa’ hawn.  Fi kriżi u kulħadd jiekol barra.’

Imma l-erba’ taverni mimlija forsi kellhom mitt ruħ bejniethom.  Ateni waħedha għandha popolazzjoni ta’ erba’ miljuni.

Fuq il-metro, fl-istazzjon ta’ Piraeus tibda jew tispiċċa t-tieni linja minn tlieta ta’ Ateni.  Il-vagun fih erba’ nies mhux ħażin imma kulħadd qed bilqiegħda.  Jien qed bilqiegħda wkoll u quddiemi hemm żewġ nisa jitkellmu, donnhom ġejjin lura minn ġurnata xogħol.

It-tnejn xagħarhom xi ftit fl-isfar imma ġildhom tittimbrahom bħala Griegi.  Waħda minnhom għandha mowbajl f’idejha antik, minn dawk li l-batterija tagħhom twassal ġimgħa sħiħa neqsin xi siegħa.  Tal-oħra mhux daqstant.  Tidher li waħda qiegħda titkellem u l-oħra tisma’ u kultant toffrilha x’taħseb.

Naħseb qed tgħidilha fuq ma’ min qiegħda bħalissa.

Li ma tantx ikun id-dar.

Li jħobb il-ħbieb wisq.

Rari joħroġha tiekol.

Imma kultant jgħidilha kelma u jġibha għarkupptejha quddiemu, u jnessieha kollox.

L-oħra, l-matura tidher qed tgħidilha, ħu deċiżjoni, poġġielu ħwejġu f’kaxxa u għidlu li darek u ġismek mhux lukanda.

Wiċċha jimtela b’aktar dieqa.  Imma u mbgħad jidħol messaġġ f’tal-matura u t-tnejn jaqrawh flimkien.

U jitbissmu, u aktar milli jimtlew ferħ, jieħdu r-ruħ.

Fl-istazzjon ta’ Monastiraki jinżlu.

Ta’ ħdejja xi daqsi u hekk kif niżlu, lissen xi ħaġa lejja bil-Grieg.

Għamiltlu sinjal b’rasi li ma fhimtux.

‘Għidltek, kif ġabuna’ qalli issa bl-Ingliż.

‘Għat-tnejn li kien hawn quddiemna jaqaw?’

‘Hekk hu.  Dawk jaħdmu flimkien.  Waħda s-supervisor tal-oħra.  Fejn jaħdmu, qalulhom li se jkeċċu n-nies.  Imma għallinqas dik illum ħelsitha.’

‘Ħsibthom qed jitkellmu fuq xi relazzjoni,’ weġibtu b’nofs daħka.

‘Ħe ħe ħe.  Bħalissa aktar milli nitkellmu fuq min inħobbu, nitkellmu fuq ma’ min iħaddimna.  U nofsna qegħdin f’relazzjoni kumplikata.  Ġejna qisna dawk l-erba’ adoloxxenti li jikbtu It’s complicated fuq l-istatus tar-relazzjoni tagħhom fuq Facebook, biex ma jammettux li qegħdin waħedhom.  Id-differenza li aħna ma nammettux li qiegħda jew kważi.’

Georgiós arkelologu.  Tistenna li tiltaqa’ ma’ arkeoloġisti fil-Greċja.  Imma tistenniex li se tiltaqa’ ma’ arkeologu jaħdem fil-Greċja.  L-arkeoloġija ilha ffriżata mill-2009 – mal-ewwel kriżi li ħarġet fil-beraħ u l-gazzetti Ewropej bdew jitkellmu fuq il-Greċja aktar milli tkellmu fuq pajjiżhom stess.

Issa sar gwida indipendenti li joffri tours madwar il-parti storika ta’ Ateni b’xejn, u wara tlett siegħat li jkun għoddu nħanaq jispjega u kultant jitbaqbaq jgħidlek li jekk għoġbok, ‘napprezza tip’.

L-arkeoloġija imma ma telqitux.  U d-dilemmi li toffri l-arkeoloġija għadhom fih.

‘Tajna d-demokrazija lid-dinja u aħna konna għadna b’dittatur sal-1974.  Każ tal-iskarpan biż-żarbun imqatta’ jew każ ta’ li ma tajniex widen mill-akbar biża’ ta’ kull demokratiku – il-ħolqien tad-demagogue, dak li għalih id-demokrazija tfisser biss li jiġbed aktar nies miegħu mir-rival tiegħu.  Bħal dak li jħoss li jirbaħ l-argument meta jgħajjat aktar minn ta’ quddiemu.  U d-demagogues ħaġa waħda jġibu: korruzzjoni. 

Issa falluti.  Il-ġenerazzjoni t’issa mħassra darba għal dejjem.  U nwaħħlu f’kulħadd barra fina nfusna.  U għad għandi ħbieb li ma joħorġux jivvutaw.  Insew li idjota għalina kienet tfisser xi ħadd li ma jridx jipparteċipa fid-demokrazija.  U jekk ma tridx tipparteċipa f’demokrazija, fiex trid tipparteċipa?’

Haris għalliem tal-Ingliż.  Jaħdem fi skola tal-lingwi.  Meta tkun għalliem, bilfors trid tħallas it-taxxi.  U meta jisma’ lil Christine Lagarde tal-IMF tgħid li l-Greċja qiegħda fejn hi għax ħadd ma jħallas taxxi jħossu bħal dak li qabdu kankru mingħajr qatt ma pejjep sigarett.  Mill-2009 ‘l hawn tilef 30% tas-salarju.  Il-flett fejn joqgħod imma għallinqas ma tilfux.  Tilef biss kamartu.  Kamartu beda jikrieha fuq l-internet u hu ħa dik li kienet qabel il-kamra ż-żejda, u ġie l-mistieden f’daru stess.

‘Imma għallinqas ma ngergirx.  Hawn ħafna agħar minni.  Minn klassi ta’ erbatax, għaxra ma jaħdmux, u ġew jitgħallmu flok joqogħdu d-dar.  Uħud minnhom imma d-depression serqitilhom l-luċidità.  Jew jien m’għadniex naf nispjega bħal qabel.  Waħda minnhom.’

Fis-17 ta’ Novembru, Dimitris ħareġ mid-dar u mar jimmarċja lejn il-pjazza ta’ Syntagma biex ifakkar l-waqgħa tad-dittatorjat fl-1974.  Mexa wara l-vann bil-bandiera tas-Syriza, aktar b’vizzju milli b’konvinzjoni.

‘Kont fis-Syriza għax kien il-partit li ma jagħmilx kompromessi u issa l-mexxej tagħna qed Prim Ministru għax għamel ħafna kompromessi.  Imma forsi kont dejjem kontra l-kompromessi għax qatt ma kont veru dahri mal-ħajt.

Iż-żewġ ħuti telqu.  Wieħed Franza, wieħed l-Ingilterra.  Nimmisjahom imma naħseb li kieku qegħdin it-tlieta li aħna lura lejn id-dar ħlief niġġieldu m’aħniex.  Jien għadni ma tlaqtx.  Ix-xogħol fiss ilni li tliftu, u naħdem ftit ta’ wejter fi tmiem il-ġimgħa biss.

L-aħħar li ħriġt sew kienet l-għada tar-referendum f’Lulju u għaddiet l-Oxi – l-Le.  Dakinhar iddeċidejt li ninsa kollox , iltqajt ma’ żewġ ħbieb antiki, xtrajna ħafna alkoħol irħis u sirna żibel. L-aħħar darba li kont sirt hekk kien ħdax –il sena ilu meta rbaħna t-Tazza tal-Ewropa fuq il-Portugall.

Dakinhar l-għada qomt b’rasi qartalla ovvjament.  Imma lanqas pillola ma ħadt.  Kont biss infqajt nidħak.  Ħassejtni mimli  b’ferħ u kburija, u b’rasi għadha ttektek ftehmt ma’ sħabi biex immorru l-ajruport nilqgħu t-tim.

F’Lulju li għadda ukoll qomt b’rasi qartalla.  Imxejt sal-kċina u missieri laqgħani b’ ‘X’mort tiċċelebra?  Sibt xi xogħol?’

U wara lissinli, ‘Varoufakis irriżenja.’

U flok infqajt nidħak bħal ħdax –il sena ilu, ħarist lejn l-art għax ma flaħtx għajnejn missieri u ħassejt vojt ta’ ġiebja qoxqox.

Imxejt lejn fejn iżommu l-pirmli ż-żewġ xjuħ tiegħi, biex nibla’ waħda waħda daqslikieku kienu lakumja, imma sibtha vojta.  Il-gvern m’għadux jagħti b’xejn u l-pensjoni ma twassalx.’

Migrazzjoni

Din id-darba kuntrarju għal dak li ġara meta ospitajna lil Bush u Gorbachev konna xxurtjati għax ħarġet ix-xemx minkejja li wasalna kważi f’nofs Novembru.  Il-pajjiż deher sabiħ f’għajnejn il-barranin fuq ir-ritratti u l-filmati, qisna dak l-għarus li għamel sitt xhur ma jixrobx inbid aħmar biex snienu jidhrulu bojod fir-ritratti tat-tieġ waqt li jitbissem.  U qisu riedna wkoll infakkru li minkejja aħna Ewropej daqs min ilu ħafna aktar minna fl-Unjoni Ewropeja, aħna wkoll Mediterranji.

Nistgħu wkoll ngħidu li għadda kollox b’wiċċ il-ġid, għax barra li deherna sbieħ, għal raġunijiet li ma jitwemmnux kemm nhar l-Erbgħa u l-Ħamis filgħodu t-traffiku minkejja l-ħafna toroq magħluqa kien aħjar mis-soltu.

Imma ‘l bogħod mill-problema tant serja tat-traffiku u oħtha l-parkeġġ, kull ma baqa’ f’ħalqi togħma morra.  Jekk irnexxielu joħloq xi ħaġa dan is-summit, kien li  jqanqal il-kżenofobija fil-poplu bħal kif darba seħħ bit-theddida tal-pushback lejn il-Libja ta’ għadda ta’ immigranti sentejn ilu imma għadha tant friska fil-memorja.

Il-medja ma tafx jew ma tridx turi ż-żewġ uċuh tal-migrazzjoni.  Malta tipproduċi emigranti u għandha immigranti bħal kważi kull pajjiż ieħor.  Bħal kif kemm tesporta u kemm timporta.  F’sajf li bilkemm rajna dgħajsa waħda tidħol fi xtutna erġajna bdejna nitkellmu b‘dik il-biża’ li għandna theddida ta’ gwerra wara biebna.  L-element umanitarju jiġi nfilsat b’mod li jġegħlek taħseb li aħna l-Malta u sħabna l-Ewropej jilqgħu lill-immigrant b’sens ta’ karità u qatt ma jissemma’ l-kontribut ekonomiku li dawn in-nies jagħtu kull fejn ikunu, inkluż ovvjament f’pajjiżna.

Il-biċċa l-kbira ta’ dawk in-nies li huma tant imbeżża’ mill-immigranti Afrikani huma nies li qatt ma ltaqgħu ma’ immigrant Afrikan f’ħajjithom.  Bħal dak it-tali li jibża’ tant mill-perikli tal-pajjiżi ta’ barra għax jisma’ ħafna stejjer imma qatt ma xiref passejn ‘il bogħod mill-gżira.

It-ton użat mill-mexxejja tal-Unjoni Ewropeja lejn dawk Afrikani kien wieħed patronizzanti li jimbarazza.  Ma kienx hemm djalogu bejn in-naħa Ewropeja u dik Afrikana imma sempliċiment lekċer, ta’ xi ħadd fuq pjattaforma u ieħor fuq bank tal-iskola, oqgħodu kwieti ħa tisimgħu umbgħad ntikom il-ħelu.

Donnu ntesta li ħafna minn dawk li jterrqu d-deżert tas-Sahara u jirkbu fuq dgħajsa b’ta’ fuqhom senduqhom jagħmlu hekk biex jaħarbu minn dawn l-istess persuni.  Meta tant nisimgħu u ningħataw provi li ħafna drabi l-għajnuna li tingħata lil dawn il-pajjiżi rarament tasal fejn hemm bżonn, qed noffru lill-istess persuni ammont ta’ flus redikoli, wara li tant pajjiżi Ewropej ħasdu u serqu minn dan il-kontinent. 

Offrejna aktar inbid ħażin lil min jagħmillu ħażin l-inbid. 

Imma forsi wara li jisker bl-inbid iqum biex wara li jsawwat lil uliedu issakkarhom ġewwa u ma jiġux ħdejna.

Anatomija ta' Sparriximent

Hisham Matar, l-attur ta’ In a Country of Men u Anatomy of a Disapperance kien wieħed mill-mistednin tal-Festival Mediterranju tal-Lettaratura ta’ Malta, li ttella’ fil-Fortizza ta’ Sant’Iermu minn Inizjamed.

Fortizza tista’ toffrilek kenn u tista’ tintimidak.  Fl-intervista tiegħu ma’ Albert Gatt, Hisham mela l-bitħa enormi tal-fortizza bl-intellet tiegħu  kull min kien hemm mhux talli ħassu mkennen talli ma xtaqx joħroġ minn hemm.  Il-kitba tiegħu kważi kważi mellisija.  Kull kelma mirquma, waħda wara l-oħra, jirriflettu l-mistoqsija eterna ta’ x’sar minn missieru, li jgħix.

Hisham huwa mwieled New York.  Il-ġenituri tiegħu huma Libjani, u huwa jqis ruħu bħala Libjan.  Missieru kien dissident tar-reġim ta’ Gaddafi u ġie maħtuf snin ilu.

Wara li qrajt it-tieni ktieb tiegħu, li forsi huwa anqas ċelebri imma aktar personali, ma stajtx ma ngħix ftit aktar ħin miegħu billi nittraduċi l-ewwel kapitlu tiegħu.

Jiġuni ħinijiet meta l-assenza ta’ missieri nħossha tqila daqs li kieku hemm tifel bilqiegħda fuq sidri.  Drabi oħra bilkemm niftakar il-fattizzi ta’ wiċċu u jkolli noħroġ ir-ritratti tiegħu li nżomm f’envelop li nżomm fil-kexxun tal-komodina ta’ mas-sodda.  M’għaddietx ġurnata minn meta għosfor bħal leħħa ta’ berqa f’ċirkustanzi misterjużi li ma fittixtux, anke fl-aktar postijiet improbabbli. Kollox u kulħadd, anke l-eżistenza nnifisha saret xbiha, possibilità ta’ xebh.  Forsi din hija wara kollox id-definizzjoni ta’ dik il-kelma qsajra u llum arkajka – eleġija.

Ma narahx fil-mera, imma nħossu jiċċaqlaq, daqs li kieku qiegħed jieħu nifsijiet ‘il ġewwa għax il-qmis bilkemm tiġih.  Missieri minn dejjem kien intimament misterjuż anke meta kien preżenti.  Kważi kważi, nista’ nimmaġina kif stajna sirna llum, bħala tnejn adulti, ħbieb, imma fir-realta’ hemm xi ħaġa nieqsa.

*****

Missieri għosfor fl-1972, fil-bidu tal-vaganzi tal-Milied, meta kelli erbatax.  Mona u jien konna qed noqogħdu fil-Montreux Palace, u dak il-ħin konna qegħdin nieħdu l-kolazzjon fit-terazzin li jagħti għax- xmara Geneva, wiċċha ikħal kemxejn ċar, fuq in-naħa ta’ fejn lil hinn mill-għoljiet li jdawwruha hemm in-naħa battala tal-belt ta’ Geneva – jiena kelli tazza kbira ta’ larinġ magħsur, u hija, te iswed għadu jagħli.  Niftakarni nħares lejn il-paragliders silenzjużi suspenduti fl-arja, fuq ix-xmara nnifisha mingħajr l-iċken kurrent,  u hi ddawwar fil-paġni tat-Tribune de Genève, meta f’salt wieħed għolliet idejha ma’ ħalqha u tregħdet.

Ftit minuti wara konna fuq tren, bilkemm nitniffsu, ngħaddu l-gazzetta lil xulxin.

Mill-għassa tal-pulizija ġbarna l-ftit affarijiet ta’ missieri li tħallew fuq il-komodina.  Meta ftaħt il-borża żgħira tal-plastik stajt inxommu mat-tabakk u l-lighter. L-istess arloġġ li kien hemm fil-borża huwa bħalissa mdawwar ma’ idi, u sal-lum, wara t-tant snin li għaddew, meta nagħfas iċ-ċinga tal-ġilda ma’ mnifsejha jirnexxieli nxommu għal sekonda.

*****

Illum il-ġurnata nistaqsi lili nnifsi kemm l-istorja tiegħi kienet tkun differenti kieku idejn Mona ma kienux sbieħ, u subgħajha ħoxnin.

Għadni sa issa, tant snin wara, nisma’ l-istess frażi b’persistenza infantili, ‘Jien rajtha l-ewwel,’ li dak iż-żmien kont inħossha toqmos bħal għafrid fuq ilsieni kull meta kont naqbad lil missieri f’xi ġest ta’ pussess fuqha: subgħajh jogħdsu f’xagħarha jew idejh fuq kuxxtejha, b’dik in-naturalezza ta’ xi ħadd li jmiss widnejh f’nofs sentenza.  Kien ukoll ħa d-drawwiet tal-Punent li jżommilha idha, ibusha u jgħannaqha fil-pubbliku.  Imma hu qatt ma seta’ jidħak bija, għax bħal attur medjokri, dejjem kien jinħass inċert mill-azzjonijiet tiegħu.  Meta kien jaqbadni nħares lejh, kien iħares in-naħa l-oħra u naħlef li kont nara ħaddejh jieħdu l-kulur.  Hekk kif niftakar kemm kien jipprova titla’ ġo fiha tenerezza sewdenija, għadni sa issa nfittex simpatija sempliċi u mutwali ma’ missieri.  Ir-relazzjoni tagħna minn dejjem kellha nieqsa dak li minn dejjem kont nemmen li maż-żmien jsir possibbli, forsi wara li sirt raġel jew wara li jiena stess insir missier: tip ta’ emozzjoni elokwenti u faċli.  Imma llum il-ġurnata d-distanza ta’ bejnietna li ddettat l-interazzjonijiet ta’ bejnietna u qatgħet qasma silenzjuża bejnietna għadha tifformah fi ħsibijieti.

Poesía Flamenco

Xi kultant tisma’ kanzunetta b’lingwa sa dakinhar aljena għalik u ssaħħrek.  Forsi għax il-mużika hija l-aktar lingwa universali li qatt eżistiet,  l-lirika awtomatikament issir sekondarja.  Imma wkoll xi kultant leħen il-kantant bil-kliem li inti ma tifhimx jista’ xorta waħda jqajjem emozzjonijiet ġo fik.

Ilbieraħ ġrali hekk, f’kuntest li daqs kemm hu differenti huwa paralelli ma’ hekk.  Mort għal Poesía Flamenco ġewwa il-Kavallier ta’ San Ġakbu, l-belt Valletta.  Jiena rarament rajt żifniet ta’ flamenco, u ż-żfin inġenerali ma nifhmux daqs kemm fekruna qatt ma’ tista’ tifhem  kif tħossok meta sa fl-aħħar titlaq basket tqil minn fuq dahrek.

Kont qed nibża’ li sejjer nara dramm bil-Grieg.

Imma rrealizzajt li l-passjoni ta’ xi ħadd f’arti, hi x’tip hi, malajr tiżboq kull ħajt li jista’ jkun hemm.  Fl-intimità tat-teatru tal-Kavallier ta’ San Ġakbu, dwew f’widnejja l-versi ta’ Norbert Bugeja u Walid Nabhan u għajnejja teptpu mill-anqas biex ma nitlef xejn milli kien għaddej quddiemi.

Hu privileġġ li tara artisti bilkemm żewġ metri ‘l bogħod minnek jinħallu fl-arti tagħhom. 

It-tapping li sar miż-żeffiena ħoloq ħoss isbaħ minn ta’ tanbur, it-tbissim fuq wiċċ iż-żeffiena u f’mumenti oħra d-dieqa mżewwġa mal-movimenti tagħhom għamlu l-esperjenza kollha awtentika.

Spanja hija sempliċiment ftit aktar minn sagħtejn ajruplan ‘il bogħod minna, imma minkejja dan, il-prossimità li nħossu bejnietna mhix daqstant reċiproka.  Iżda lbieraħ t-teatru ta’ San Ġakbu, twaqqgħet fruntiera f’moħħ ħafna li kienu hemm, u ħassewhom Spanjoli daqs il-bandiera ħamra u safra.

Aylan u Adi

X’naqbad insejjaħ lil Aylan al-Kurdi?  Waqt li tarbija eżattament ma kienx, tfajjel ma naħsibx li kien laħaq sar.  Forsi martri?  Sfortunatament lanqas.

L-isfortuna hija li minkejja li r-ritratt jidher li qanqal ħafna rwieħ, għal xi raġuni qed ifakkarni fl-Eritrejan Ashih Tekleab el Haile li salva student Franċiż mill-għarqa imma fil-proċess tal-att erojku tiegħu bela’ biżżejjed ilma li r-ramel ta’ Paradise Bay qatt ma reġa’ mexa iżjed fuqu, u l-istess ramel serva biss bħala sodda għall-awtopsja tiegħu.  Għal dik il-ġimgħa, l-kelma ‘klandestini’ ġiet sostitwita għal ‘refuġjati’.  Ma dametx wisq iżjed imma.  Bħala ħafna tfal jew adulti li ma jafux jieħdu ħsieb annimal, billi ttihom kelb bħala rigal għall-Milied, ġimgħa waħda biss jagħmlu joħorġuh dawra.

Li kellu xi ħadd ġej minn żmien ieħor jara r-ritratt ta’ Aylan mixħut minn tulu fuq ir-ramel b’wiċċu lejn il-baħar x’aktarx jimmaġina li t-tifel qiegħed iħaffer fir-ramel biex jew jibni xi kastell jew jipprova jsib il-qiegħ.  Biss bl-aħbarijiet li llum nisimgħu minn siegħa għall-oħra, dak li qabel konna nqisuh bħala traġiku llum sar naturali. Kien hemm tifel ċkejken, li wara li l-qoxra li kien fuqha għerqet, il-kurrent ġarru lejn ir-ramel ta’ xtajta li tant tfal iħobbu, bi stonku mimli ilma mielaħ, b’qalb li ma baqgħetx tħabbat, kiesaħ silġ.  L-ambjent u ċ-ċirkustanzi kompletament jagħġnu l-mod kif naħsbu.  Tant hu hekk li ftit xhur ilu meta tifla Sirjana f’kamp tar-refuġjati l-ġmiel tagħha rat fotografu b’tromba mhux ħażin mhux biss ma tbissmitlux imma tellgħet idejha ‘l fuq b’ġest ta’ rendiment lejn dak li ħasbet għandu arma tan-nar f’idu.

Bl-istess raġunament, issa li għandna idea ta’ minn xiex qegħdin jgħaddu dawn in-nies, se nibdew inkunu aktar tolleranti, jew sempliċiment qegħdin nibku dmugħ tal-kukkudrilli?

Bħal kif it-tifla Sirjana Adi Hudea, kienet programmata biex kull min iħares darbtejn lejha ma jagħmilx hekk għax jiggustaha imma għax irid jisparalha, jidher li ħafna minna pprogrammati biex naċċettaw dak li huwa konvenzjonali.  U l-konvenzjonali huwa li jekk xi ħadd ġej minn barra, ġej biex joħdilna xogħlna, u biex jerdgħa mill-kaxxa tal-pajjiż.  Inħossni mnixxef kif f’pajjiż Mediterranju fejn tirrenja l-mentalità li l-istat qiegħed hemm biex jipprovdi, u li l-istess kaxxa proverbjali m’għandiex qiegħ, li t-taxxi huma serq u għalhekk min jevadi mhuwiex ħalliel imma sempliċiment xi ħadd li qed jevita ħalliel, il-poplu taħarqu tant qalbu jekk nagħtu kontribut lejn min ħafna drabi ħarab gwerra.

Aktar u aktar hija konfliġġenti meta konna mtellgħin biex ngħinu l-missjoni u naħseb nofs Malta tirċievi l-Malta Missjunarja f’darha. Biss forsi dak li darba qalet Madre Tereża jxejjen din il-konflitt, ‘Huwa faċli li nħobbu lil min hu ‘l bogħod minna, imma mhux dejjem faċli li nħobbu li min hu qribna.’

Eżempju ieħor tal-konvenzjonali nsibuha fl-Istati Uniti fejn il-maġġoranza ta’ dawk li  huma kompletament imbeżża’ mit-terroristi u li jaħsbu li ħafna immigranti huma sempliċiment terroristi, u li jixtiequ jibnu ħajt kbir mal-Messiku, huma dawk li huma assolutament kontra Obama li jabolixxi l-pussess tal-armi tan-nar.  Ir-realtà xxejjen il-konvenzjonali għax l-istatistika turi li ħafna aktar nies jitilfu ħajjithom fi sparaturi milli kaġun ta’ terroriżmu.

Realtà aktar traġika minn din hija li b’mod ġenerali għandna politiċi li minflok li jaħsbu u jqanqlu l-poplu biex jaħseb barra mill-kaxxa, huma stess huma mmexxija mis-sentiment ta’ Ċikku u l-poplu.  Minkejja li l-istess prim ministru li sa sentejn ilu daħħal il-kelma pushback fil-vokabularju tagħna jħossu ‘irrabjat u ssummat’ bir-ritratt ta’ Aylan, ma sar l-ebda sforz biex jiġu offruti aktar viżas umanitarji jew għallinqas jitħaffef il-proċess.

Dan l-aħħar saret moda biex jiġu demonizzati t-traffikanti.  Huwa assolutament korrett li dawn huma kriminali tal-ogħla grad, biss naħseb ukoll li qed jintużaw bħala sempliċiment scapegoat.  Min huwa ddisprat f’artu jew f’art oħra tranżitorja li ma tirrispettax l-Konvenzjoni tal-Ġnus Magħquda, b’mod jew ieħor se jsalpa – fuq bastiment jew zokk ta’ siġra. 

Huma l-fruntieri li jħallu lil dawn it-traffikanti jiffjorixxi. 

Il-fruntieri mhumiex naturali. Huma mibnija fuq il-mapep u f’moħħna, għax inħallu lil min jibnihomlna u neħduhom bħala benfatt.

U huma dawn il-fruntieri mżewwga mal-konvenzjonali u l-paranoja li ħallew lil Aylan jinġabar mir-ramel flok jilgħab bir-ramel.

Il-festival

L-ewwel darba li mort kien il-Birgu, ġewwa l-Couvre Porte.  Kont rajt xi ħaġa fuq Facebook, u qtajtha li mmur, minkejja li kelli nistaqsi fejn hu eżatt dan il-bieb ġewwa l-Birgu.  Bħal ħafna bibien li nibxuni, jew forsi aħjar li rabbewli kuraġġ biżżejjed biex inħabbat, infetaħ, u aktar milli wiċċ interrogattiv b’kuritur dejjaq warajh kif kont qed nibża’ li se nsib, jew li mmaġinajt minħabba l-fruntieri li kultant intella’ ġewwa moħħi stess, sibt akkoljenza ġenwina.

Mal-merħba ħelwa, dakinhar skoprejt ukoll li dan l-imsejjaħ bieb jagħti għal ġnien l-għaxqa tiegħu.

Imma dakinhar kont sibt ħafna aktar minn ġnien. 

Fil-ġnien, kont sibt il-maġija tal-Festival Mediterranju tal-Letteratura ta’ Malta.

Ħafna drabi l-imħuħ inġenerali jippustjaw il-kelma festival fil-kexxun tal-mużika.  Bħalissa għaddejin fi żmien fejn fis-sajf ikun hawn mijiet ta’ festivals.  Minn Glastonbury għal Rock Werchter għal Primavera.  Il-letteratura tinstab biss fil-libreriji, fejn x’aktarx mimlija għanqbut, miżbugħa bl-istess kulur isfar li kienu jinżebgħu bihom il-klassijiet tal-primarja fit-tmeninijiet, u li fihom ma tistax titkellem ħlief taħt l-ilsien mal-librar.

Dik il-lejla f’Awwissu imma rrealizzajt li bħall-mużika, l-letteratura daqstant sabiħa tinqasam u rreċtata minn fuq palk, ċkejken kemm hu ċkejken.  Esperjenzajt l-interazzjoni bejn kittieb u ieħor b’lingwi u kulturi differenti li flimkien sawwru xi ħaġa biex tinqasam.  Irrealizzajt li l-poeżija mhux biss biex tiġi studjata, imma biex tinqara b’volum.  Skoprejt id-dimensjoni li l-vuċi ta’ kittieb tista’ tagħti lil xogħlu lil hinn mill-qari tal-istess kliem fil-qalb.

Erġajt ġejt imfakkar kemm ilsienna jaf ikun sabiħ u jdoqq fil-widnejn meta jiġi rrispettat.

Is-sena ta’ wara ma kienx reġa’ sar fil-Couvre Porte, imma fi Ġnien il-Mistrieħ.  Il-bieb issa kien infetaħ, is-silġ inkiser, kif tista’ timmaġina f’xahar ta’ Awwissu Malti.  Din id-darba ma staqsejtx fejn, imma kienu saqajja li ħaduni hemm waħedhom.  Il-festival tas-sena, tiegħi, ma kellix bżonn naqbad ajruplan għalih.

Tas-sena 2012 sar speċjali għalija.  Wara li smajt waħda mill-kittieba tirrakonta fuq ħajjitha, li rnexxielha tinseġ b’ittri fuq ktieb, din id-darba idejja qabdu l-keyboard u dak li kitbet bl-Ingliż irnexxieli ninterpretah bil-Malti,  sab ruħu fi ktieb, waqt li jien sibt ruħi nwessa’ l-fruntieri u n-numru tal-ħbieb intimi.

Tas-sena 2012, qisu l-ewwel festa tar-raħal li barrani nzerta ġewwa Malta u tħabbeb biżżejjed magħha tant li llum il-ġurnata, fil-but għandu ċavetta li tiftaħ bieb f’nofs il-Mediterran.

Sena wara oħra, esperjenza tibni fuq oħra.

U fl-2015, il-festival ma bediex f’Awwissu.  Beda f’Mejju meta l-moħħ ta’ wara dan il-festival bagħatli imejl jistaqsini jekk nixtieqx inkun parti mit-tim ta’ Inizjamed li jtella’ kull sena l-festival.  Kien qisu qed jistaqsi lil min ilu s-siegħat jistenna taħt il-palk fl-ewwel filliera, jixtieqx għal ftit minuti jitla’ fuq il-palk innifsu.

Għall-għaxar festival, il-lokazzjoni nbidlet. Minn Ġnien il-Mistrieħ għall-Fortizza ta’ Sant’Iermu.  Il-ġnien warrad, il-fortizza ngħatat l-inkarigu li tkenni l-istess ward, u teżebihom quddiem il-baħar blu tal-Mediterran.

Il-kittieba waslu, l-palk twaqqaf u jiem wara erġajt sibt ruħi fil-bitħa ta’ din il-fortizza.  Nieħu pjaċir nara n-nies ġejjin, isaqsu għall-programm, u jidħlu fid-dinja li qed isawwru l-kittieba.  Kultant b’ilsienhom, kultant bl-Ingliż, kultant b’ilsienna.

Lejl wara lejl għal tlett darbiet.

Fl-aħħar lejl, wara l-encore tal-kittieba, minkejja l-ftit li tajt, ħassejt solljiev li kollox għadda b’wiċċ il-ġid, ferħ li akkumula tul dawn it-tlett ijiem ta’ esperjenza ta’ arti mżewwġa mal-iskoperta ta’ kittieba ġodda li għarrxuli widnejja u issa qed jimlewli l-ixkafef,  għajnejn xi ftit forsi miksurin u tbissima.

Ritratt: Virginia Monteforte

Sharon u l-Kunjata

Ġimgħatejn ilu, għedt li kien vjaġġ twil, imġebbed u li kien fih ħafna tidwir.

Illum, ġimgħa u ftit wara li għaddiet it-tnedija tal-ktieb, ngħid, li l-vjaġġ wassal ħafna aktar milli qatt pproponiet il-mappa.  Kien hemm mumenti meta kelli mappa f’idi imma ma kontx naf mnejn titla’ x-xemx jew fejn hi t-tramuntana.  Fl-aħħar mill-aħħar il-mappa ntwiet u l-esperjenza espandiet.  Jekk forsi kien hemm xi fruntieri, qbiżthom mingħajr ma naf.  Fruntiera wara kollox kull ma hija illużjoni li sfortunatament issir realtà minn min għandu l-poter u irid ibeżża’.

Irrealizzajt dan kollu meta l-għada tat-tnedija, qtajtha li nagħmel passejn ħdejja u minflok spiċċajt kilometri ‘l bogħod mid-dar.  Ħallejt ix-xemx ta’ April taħraq fuqi bil-mod u ttektikli ħsibijieti bħal forn itektek dixx għaġin il-forn Ħadd filgħodu sħiħ sabiex ta’ fuq iqarmeċ, u l-bqija jitbennen.

L-udjenza fit-tnedija kienet meraviljuża.  Fis-siegħa ta’ qabel, ħassejtni kuntent nara n-nies ġejjin.  Ħbieb, familjari, u nies li qatt ma rajt.  Is-sala kienet għoddha mtliet.  Kelma ‘l hemm u ‘l hawn mal-udjenza u l-ħin gerbeb.  Imma fi x’ħin wasal biex jibda kollox, nammetti li ħassejt idejja jixxarbu ftit bl-għaraq u bdejt nirrealizza li llum iċ-ċelebrazzjoni ta’ kollox.

Ħadt gost nisma’ kliemi moqrija minn Mireille, imma qalbi kienet qed tħabbat aktar milli meta nkun qed noqrob il-barkun f’tellieqa.

Għall-ewwel mistoqsija, kont bħal suldat li f’daqqa waħda xegħlu t-torċ f’għajnejh.  Imma d-dawl malajr drajtu, għax wara kollox kif jista’ fil-ħajja jdejqek id-dawl? 

Stqarrejt li aktar milli restrizzjoni waqt it-traduzzjoni ħassejt lealtà lejn il-kliem u l-istejjer ta’ Suad Amiry.  Kien ta’ obbligu għalija li noħroġ l-istejjer minn Ramallah kif inhuma, u ħadt pjaċir nilgħab bil-kliem, ngħaqqad is-sentenzi ta’ din il-persuna li kienet b’xi mod rebħet qalbi f’Ġnien il-Mistrieħ waqt il-Festival Mediterranju tal-Letteratura.

Ħassejt hena nisma’ lil Suad titkellem fuq esperjenzi tagħha mill-ktieb stess u minn fejn kont nara l-udjenza minn daqqiet titbissem, drabi oħra tidħak, oħrajn titkerrah, bħal meta joqorsok xi ħadd jew jgħidlek minn xiex kellu jgħaddi.

Parti minni tixtieq li dan kollu għadu ġej.  Il-parti l-oħra kuntenta li għexet dan il-vjaġġ, u li taf li l-persuna li jiena llum mhux l-istess persuna ta’ ġimgħa ilu.  Kull inkontru jibdilna.  Ċert li kieku ma rajtx u smajt lil Suad Amiry fil-Festival Mediterranju kont nara l-ktieb b’mod differenti.  Ma naħsibx li kien jgħaddili minn moħħi nittraduċieh, u nqatta’ tant jiem miegħu.

U hekk kif it-Tnejn, mort insellem għall-aħħar darba lil Suad fl-ajruport irrealizzajt kemm hi sempliċiment klixè li qatt ma għandek tiltaqa’ ma’ eroj tiegħek.  Minflok diżappunt qed inħoss urġenza biex ngħix għal darba fil-qrib Ramallah u l-inħawi.  Meta, naraw aktar tard.